Albanac koji je želeo savez sa Srbima: Ko je Esad-paša, najveći srpski saveznik iz Albanije

Srpsko-albanski odnosi kroz istoriju uglavnom nisu bili idealni, ali bilo je perioda kada su pojedinci pokušavali da približe dva naroda. Jedan od takvih ljudi, koji su nepravedno zaboravljeni, svakako je veliki srpski prijatelj Esad-paša Toptani, koji je na današnji pre 90 godina u Nišu sa Nikolom Pašićem potpisao tajni sporazum o savezništvu između Srbije i Albanije.

Esad-paša potiče iz bogate zemljoposedničke porodice Toptani, koja je imala posede u centralnom delu Tirane, uključujući i zemljište na kojem se danas nalazi Parlament Albanije. Brojne farme i šume istočno od Tirane takođe su pripadale ovoj porodici. 

Esad-paša je imao veoma bogatu vojnu karijeru. Završio je francusku Vojnu akademiji u Sen–Siru, kao i kralj Petar I Karađorđević. Bio je šef lične garde sultana Abdula Hamida II u periodu pre mladoturske revolucije, komandant žandarmerije u Janjini, a sve do izbijanja balkanskih ratova je bio komandant žandarmerije u Skadru.

Esad-paša Toptani, Profimedia

Posle ubistva njegovog brata Gani-bega Toptanija koje su izvršile snage lojalne sultanu Abdulu Hamidu II, Esad-paša Toptani je postao simpatizer pokreta mladoturaka. Posle Mladoturske revolucije 1908. godine bio je poslanik u skupštini Osmanskog carstva kao predstavnik izborne jedinice Drač, a 1909. godine je predao sultanu Abdulu Hamidu II ukaz o njegovom svrgavanju.

Balkanski ratovi i borbe za Skadar

Tokom balkanskih ratova komandovao je vojskom Osmanskog carstva prilikom opsade Skadra kada je sedam meseci, do 23. aprila 1913. godine, odolevao napadima vojske Kraljevine Crne Gore. Zbog velikih gubitaka crnogorske vojske strepeo je od odmazde pobednika, ali vojska kralja Nikole se ponela viteški i zarobljenom Esad-paši i njegovim saborcima je dozvoljeno da, prilikom povlačenja iz Skadra, zadrže lično naoružanje. Ovo je kod Esad-paše izazvalo divljenje prema Srbima, a mnogi taj događaj danas navode kao presudan za okretanje ka Srbiji.

Savez sa Srbijom

Već 17. septembra 1914. godine Esad-paša je potpisao Niški sporazum sa predsednikom srpske vlade Nikolom Pašićem koji je podrazumevao zajedničko osnivanje vojnih i političkih institucija, vojni savez i prugu od Srbije do Drača. 

Ovaj sporazum izazvao je bes Toptanijevih protivnika koji su, naoružani od strane Austrougarske, početkom 1915. opkolili Esad-pašu u Draču i zahtevali od njega da objavi rat Srbiji. Pokazujući da Srbija nikada ne ostavlja svoje prijatelje i saveznike, predsednik srpske vlade Nikola Pašić se odlučio da pomogne Toptanija i početkom juna 1915. godine u Albaniju je poslao više od 20.000 vojnika i žandarma, koji su uspeli da oslobode opkoljenog Esad-pašu u Draču. Ovaj potez je dodatno vezao Toptanija za Srbiju, što je bilo veoma značajno prilikom povlačenja srpske vojske kroz Albaniju.

Albanska golgota

Prilikom povlačenja srpske vojske kroz Albaniju, Esad-paša ostao je veran savezu sa Srbijom. Njegova žandrmerija je na granici štitila bokove kolona srpske vojske u odstupanju, dok ju je u neprohodnim i divljim područjima susretala i pokazivala joj put. 

Esad-paša Toptani, Profimedia

Lokalno seosko stanovništvo teritorija pod Toptanijevom kontrolom pružalo je srpskoj vojci utočište po njegovoj naredbi. Čak je i poslednje zalihe hrane za svoju žandarmeriju ustupio srpskoj vojci, čime je spasavao čitave srpske jedinice. 

Pored toga, Esad-paša je izdao naređenje da se na teritoriji Albanije obavezno mora primati srpski dinar kao sredstvo plaćanja da bi omogućio srpskim vojnicima da kupe namirnice za svoje potrebe.

- Čujte, Albanci i Turci, kroz Albaniju prolazi srpska vojska! Vojska, kao vojska, tražiće od vas da kupi hranu. Srpski vojnici nemaju drugog novca sem papirne banknote od 10 dinara. Ali znajte da je ona ravna turskoj medžediji. I ko pokuša da pobije njenu vrednost ujedaće se onde gde se niko ne ujeda… - glasila je njegova naredba.

Dokle se Esad-pašina porodična i oficirska moć prostirala u središnjoj Albaniji, srpska vojska se slobodno kretala. Od 220.000 vojnika koji su krenuli preko Albanije prema Krfu, 150.000 ih je stiglo na cilj. Srpski gubici bi bili mnogo teži da Esad-paša nije ostao veran sporazumu u tim teškim trenucima. Zbog toga ga je regent Aleksandar Karađorđević pred napuštanje Albanije odlikovao Ordenom belog orla prvog stepena. 

Posle srpske vojske, Albaniju je napustio i Esad-paša, koji je sa svojim jedinicima došao do Soluna. Tu se, zajedno sa Srbima, pod francuskom komandom borio na Solunskom frontu i učestvovao u oslobađanju Srbije.

Proglašenje za kralja i atentat

Posle velike pobede u Prvom svetskom ratu, Esad-paša je doveo delegaciju na Mirovnu konferenciju koja je održana u Parizu. On je uveravao učesnike Pariske mirovne konferencije da je jedina legitimna vlast u Albaniji. Njegove pristalice su sazvale Narodnu skupštinu u Albaniji koja ga je proglasila za kralja. To se nimalo nije dopalo njegovim protivnicima u Albaniji, koji nisu podržavali njegovu politiku približavanja Srbiji.

Esad-paša Toptani, Profimedia

Jedan od njih Avni Rustemi, vođa revolucionarno buržoaskog pokreta Baškimi, izvršio je atentat na Toptanija 13. juna 1920. godine dok je Esad-paša izlazio iz Hotela "Kontinental" u ulici Kastiljone u Parizu, s namerom da otputuje u Albaniju na svoju kraljevsku inaguraciju.

Ubica je, iz osvete, i sam ubijen 1924. godine po nalogu sledbenika Esad-paše Toptanija ili njegovog nećaka Zoga I od Albanije, kasnijeg predsednika države.

Esad-paša Toptani je sahranjen na srpskom vojničkom groblju u pariskom predgrađu Tije.

Za Albance izdajnik, za Srbe prijatelj

Danas albanska istoriografija Toptanija smatra za jednog od najvećih izdajnika albanskog naroda, dok se u Srbiji smatra velikim prijateljem srpskog naroda.

Njegova kuća, iako formalno stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i pretvorena u muzej, danas je zapuštena, obrasla korovom i ruinirana, a ulaz u utvrđenje u kojem se nalazi je onemogućen za posetioce.

S druge strane, jedna ulica u beogradskoj opštini Voždovac nosi Esad-pašino ime.

Bonus video

Instalirajte našu iOS ili android aplikaciju – 24sedam Vest koja vredi