Sveti Sava začetnik osamostaljenja srpske književnosti: Od vrhovnog boga do običnog čoveka

Za razvoj srpske srednjovekovne crkve izuzetno je značajan Sinodik pravoslavlja koji je Sava izneo u okviru svoje besede održane u Žiči. Sinodik se sastoji od dva dela: u prvom delu prihvataju se sve pozitivno izložene odredbe donete na crkvenim saborima, dok se u drugom delu osuđuju elementi nekih jeretičkih učenja (pojedini naučnici pretpostavljaju da je u pitanju bogumilska jeres).

U ovom dokumentu se vidi koliko je Sava pažljivo nastojao da izbegne bilo kakvo bogoslovsko odstupanje od pravoslavnog učenja.

Printscreen/YouTube/Телевизија Храм

Književnik

Sveti Sava smatra se za začetnika osamostaljene srpske književnosti. Odnos svetog Save prema knjizi i književnom stvaralaštvu može da se vidi i u njegovim manastirskim tipicima gde je čitanju knjiga i biblioteci dato važno mesto.

Prva Savina dela su po svojoj prirodi crkvenopravna, neknjiževna (Karejski i Hilandarski tipik). Književnih elemenata u sebi ima Savino pismo igumanu Spirodinu, koje je jedino sačuvano Savino pismo, poslato sa jednog od Savinih putovanja u Svetu zemlju (verovatno sa drugog).

Književni dar Sava je pokazao tek u svojim žitijnim i pesničkim delima. U Hilandarskom tipiku nalazi se kratko žitije svetog Simeona koje opisuje samo njegov dolazak u Svetu Goru i sažeto kazivanje o njegovoj smrti. Razvijeno žitije Sava piše tek u uvodu Studeničkog tipika (1208).

Opširno Žitije svetog Simeona pisano je kao ktitorsko žitije osnivača Studenice po svim pravilima ovoga žanra.  Usredsređeno je na Simeonov monaški lik i stvarni biografski podaci su podređeni naglašenoj ideji o odricanju.

U žitiju nema visokoparne retorike i prepoznaje se kazivanje bliskog svedoka.  U genezi ovog žitija značajnu ulogu je odigrao uvodni deo Hilandarske povelje Stefana Nemanjića.

Svoje književno stvaralaštvo Sava je nastavio pišući Službu svetom Simeonu u kojoj nastavlja izlaganje glavnih ideja iznetih u Simeonovim žitiju. Književni izvor i uzor ovog dela bila je minejska Služba svetom Simeonu Stupniku. Po Domentijanu Sava je službu sastavio u Hilandaru 1200. godine. Ona označava početak srpskog pesništva i niza tekstova kojima je uspostavljan kult svetorodne dinastije Nemanjića.

Foto: Printskrin/Jutjub

Sveti Sava u tradiciji i umetnosti

Smrt svetog Save van Srbije i njegova sahrana u Bugarskoj izazvali su veliko nezadovoljstvo u Srbiji. Kralj Vladislav je uložio značajne diplomatske napore da se Savini posmrtni ostaci prenesu u Srbiju. Pregovori su trajali dugo i u prvi mah nisu doveli do konkretnih rezultata.

Zatim je Vladislav lično otišao u Trnovo u posetu svom tastu, bugarskom caru, s namerom da pregovara o ovom problemu.

Car Asen nije bio voljan da dozvoli prenos Savinih posmrtnih ostataka i nije menjao mišljenje i pored Vladislavljevog insistiranja. Po Domentijanovim rečima, Vladislav je tražio da mu se da gospodin i učitelj, prosvetitelj otačastva, topli zastupnik i skori pomoćnik otačastva. Ipak, posle nekoliko dana Asen je popustio i Vladislav je poneo Savine mošti u Srbiju.

Po povratku u Srbiju Vladislava su dočekali arhiepiskop Arsenije I sa sveštenstvom, vlastela, kao i veliki broj običnih ljudi. Maja 1237. Savino telo je položeno u grob u Mileševi.

Ubrzo potom Sava je i kanonizovan. Poštovan još za života, Savin kult je naročito izgrađivan nakon njegove smrti. U srednjovekovnoj Srbiji njegov grob je postao mesto hodočašća.

Grigorije Sinait ga je smatrao velikim svetiteljem, Sava III ga je nazvao svetim i velikim apostolom i arhijerejom srpskim, dok je za arhiepiskopa Danila Sava bio svetilnik otačastviju (…) gospodin naš i učitelj.

Savin kult se razvio u celom srpskom narodu. Naročito je jak bio u mestima koja su na bilo koji način bila povezana sa njegovim životom i radom, pogotovu u manastiru Mileševa i njegovoj bližoj okolini. Kada se u poznom srednjem veku iz Huma, izdvajanjem iz Bosne razvila posebna državna jedinica, Savin kult je i ovde ojačan. Naročito ga je poštovao Stefan Vukčić Kosača koji je uzeo titulu hercega od svetog Save.

U doba turske vlasti Sava je među Srbima nazivan učiteljem, prosvetiteljem i novim apostolom. U to doba Savin kult je već bio daleko prevazišao granice nekadašnje srpske države. Širio se i u Rusiji, naročito u doba vladavine cara Ivana Groznog.

Starac Isaija, ruski kaluđer, doneo je sa Svete gore u Rusiju jedan rukopis Teodosijevog Žitija svetog Save koje je zatim intenzivno prepisivano u Rusiji tako da su ga posedovale mnoge biblioteke. Ruski pisac Zaharije Kopistenski u jednom polemičkom spisu protiv katolika ističe svetog Savu kao ličnost na koju se treba ugledati.

Kao svetac, Sava je poštovan i među rimokatolicima. Tomko Mrnjević, bosanski biskup, napisao je početkom 17. veka prvu biografiju svetog Save koja nema istorijsku već isključivo književnu vrednost. S poštovanjem o svetom Savi su pisali dubrovački pesnik Antun Sasin, Jovan Kavanjin i Pavle Riter Vitezović. Pored Srba, na hodočašće u Mileševu dolazili su i Jevreji i Turci.

Tursko spaljivanje Savinih moštiju 1594. godine u Beogradu u znak odmazde protiv pobunjenih banatskih Srba nije smanjilo poštovanje koje je srpski narod gajio prema svetom Savi. Kult sv. Save snažno se širi posle 1775. godine kada ga je karlovački sinod uvrstio među srpske narodne svece. Razna dela prosvetnog i kulturnog značaja u srpskim sredinama obavljana su na Savindan. Na Savindan 1826. osnovana je Matica srpska. Istog dana je i Sava Vuković potpisao zaveštanje kojim je osnovana Srpska gimnazija u Novom Sadu 1810. godine.

Od druge decenije 19. veka sveti Sava se sve više smatra zaštitnikom i pokroviteljem srpskih škola: prvo u Vojvodini (verovatno prvo u Zemunu 1826), zatim u Srbiji (1827), Dalmaciji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Staroj Srbiji. Kao školska slava dan svetog Save se nije proslavljao samo u perodu komunističke vlasti u Jugoslaviji da bi se ta praksa ponovo uspostavila nakon njegovog završetka.

Foto:24sedam/Katarina Mihajlović

Sveti Sava u književnosti

U dugom periodu od preko sedam vekova nastao je veliki broj književnih dela, kako usmenih tako i pisanih u kojima se kao linost pojavljuje sveti Sava. Prvi tekstovi o svetom Savi bili su oni kojima je ustanovljavan njegov kult a među njima su najznačajnija žitija koja su napisali Domentijan i Teodosije.

Po rečima Vojislava Đurića oni su ne samo potpunošću nego i sugestivnošću izlaganja nadmašili sve kasnije pisce i tvorce narodnih umotvorina. Oni su uspeli da u Savi prepoznaju psihološku protivurečnost između težnje ka asketskom podvizavanjui praktičnog rada na utvrđivanju države i crkve. Verska posvećenost, državotvorni rad i čuda koja mu pripisuju Domentijan i Teodisije činili su okosnicu kasnije književne obrade Savine ličnosti. U doba propadanja srpske srednjovekovne države i u vreme turske vlastirazmere Savinog književnog lika postale su ogromne.

Dodato mu je svojstvo borbe protiv Turaka i narodnog pomagača i učitelja. U usmenoj književnosti Sava je psotao mitski predak sa najrazličitijim svojstvima, od vrhovnog boga (po Čajkanoviću) do običnog čoveka. U oblikovanju Savinog lika u usmenoj književnosti uticala su stara paganska verovanja i to više u lirskim pesmama i pripovetkama nego u epskoj poeziji. Ova činjenica objašnjava se time što su epske pesme nastajale radom pesnika koji su se često okupljali oko manastira koji su bili centri crkvenog predanja o Savi nastalog pod uticajem njegovih žitija.

Izazov za književnu obradu predstavljala je Savina uloga zaštitnika sirotinje i zastupnika pravde. Ova uloga pripisuje mu se već kod Teodosija a u kasnije nastalim delima izuzetno je naglašena.

U modernoj srpskoj književnosti pisci su obrađivali lik svetog Save ali uglavnom jednostrano naglašavajući isključivo njegovu rodoljubivu ili prosvetiteljsku dimenziju. Među ogromnim brojem prigodnih napisa male književne vrednosti, visoke estetske kvalitete nisu dosegli ni velikani srpske književnosti kao što su Vojislav Ilić, Jovan Jovanović Zmaj, Miloš Crnjanski i drugi u svojim delima o svetom Savi. Među književnim delima nakon Domentijana i Teodisija Vojislav Đurić po estetskim dometima izdvaja narodnu pripovetku Sava i đavo a među modernim delima izdvajaju se pesme Matije Bećkovića.

Tanjug/Zoran Žestić

Sveti Sava u umetnosti

Od ranih portreta svetog Save sačuvana su samo dva — u Mileševi i priprati kralja Radoslava u Studenici. Pretpostavlja se sa izvesnošću da su postojale brojne ktitorske ikone i freske svetog Save u Hilandaru, svetogorskim manastirama i manastirima u Srbiji ali je najveći deo njih uništen. Smatra se da je portret u Mileševi nastao još za Savinog života i da je najuspešniji Savin portret.

Razvoj ikonografskih tipova svetog Save u narednim vekovima zavisiće od više činilaca: kruga odakle je dolazio podsticaj za izradu likovnih predstava (srpski dvor, visoki crkveni krugovi, vlastela, bratstva manastira kojima je Sava bio ktitor), stanja i tendencija u srpskoj umetnosti i trenutnih političkih, crkvenopolitičkih i kulturnih prilika.

Iz srednjeg veka sačuvana su 42 Savina portreta. Na prvom sačuvanom iz Mileševe, Sava je prikazan kako levom rukom drži Jevanđelje dok desnom rukom blagosilja čime se stavlja akcenat na dve njegove glavne uloge — arhijereja i učitelja — koje su često naglašavane i u kasnijem slikarstvu. U ikonografiji 13. veka Sava je prikazivan i u povorci arhijereja (Studenica) i kao mlad monah (Sopoćani). U 14. veku ikonografija svetog Save doseže najvišu tačku u razvoju. U Lozi Nemanjića, sceni u kojoj je likovno prikazivanje ideologije Nemanjića doseglo vrhunac, Sava je prikazivan sa leve strane rodonačelnika Stefana Nemanje.

Značajni Savini portreti u srpskom srednjovekovnom slikarstvu su portreti iz Dečana, a naročito onaj iz Peći nastao oko 1375. godine.

U vreme turske vlasti a i u kasnijim vremenima gotovo da nije bilo srpske crkve bez Savinog lika. Nove političke i ideološke okolnosti su imale uticaja i na razvoj ikonografije svetog Save. Njegova složena ličnost doprinela je razvoju velikog broja ikonografskih tipova. I pored izvesnih specifičnosti i u vreme turske vlasti glavni ikonografski tip svetog Save je onaj na kome je prikazivao kao arhijerej i učitelj, prisutan još od 13. veka. Retko se prikazuje samostalno a gotovo uvek sa svetim Simeonom. Povremeno je slikan i u društvu najuglednijih crkvenih otaca.

Barokni uticaji u srpskoj umetnosti doneli su i izvesne promene u Savinoj ikonografiji. Na brojnim baroknim ikonama Sava je uglavnom zajedno sa Simeonom gde su prikazani kako između sebe drže model crkve ili ikonu Bogorodice. U umetnosti 18. veka ikone svetog Save i Simeona se uključuju u strogo određenu tematiku ikonostasa. Vrhunac likovnog kulta Save i Simeona 18. veka dosegnut je u ikonostasu katedralne crkve u Sremskim Karlovcima koji su 1780. izradili Teodor Kračun i Jakov Orfelin.

U savremenom srpskom slikarstvu (19—20. vek) sveti Sava je bio česta inspiracija umetnicima koji su nastojali da izraze pokroviteljsku, prosvetiteljsku i rodoljubivu stranu njegove ličnosti.

Tanjug/Sava Radovanović

Sveti Sava u narodnoj tradiciji

U srpskoj narodnoj tradiciji lik svetog Save zauzima izuzetno mesto. Po rečima Veselina Čajkanovića, u liku svetog Save u pojedinim delima narodne književnosti mogu se videti elementi starog prethrišćanskog verovanja.

Takve legende ni u kom slučaju ne odražavaju istinitu životnu delatnost svetog Save.

Područje na kome su zabeležene legende o svetom Savi i na kom se sreću toponimi nazvani po njemu izuzetno je široko. Ivan Božić navodi da je ishodište i žarište predanja o svetom Savi bilo na području Hercegovine i Crne Gore i da se ono širilo naporedo sa seobama.

Veoma je teško utvrditi i hronološki odrediti terotorijalno poreklo pojedinih pesama i priča o svetom Savi. One najranije iz 13. i 14. veka neposredno se oslanjaju na pisane tekstove o svetom Savi i na njihove likovne obrade.

Već u drugom sloju narodnih predanja nastalih u 15. i 16. veku, nastaju pesme i priče sa najraznovrsnijim motivima.

Ovaj proces se nastavio tokom 17. veka da bi u 18. i 19. veku Sava pre svega bio vezivan za prosvetiteljsku delatnost. Tokom vremena u ovim delima Savin lik ima vrlo malo veze sa istorijskim Savom. Zabeleženo je da učenici u Kragujevcu 1828. ili 1829. godine nisu znali ko je u stvari bio sveti Sava.

U većini priča sveti Sava se navodi umesto nekog drugog svetitelja ranije navođenog na istom mestu.

Književno su mnogo značajnija dela nastala pod uticajem motiva u žitijima Domentijana i Teodosija, kao i u drugim delima srpske srednjovekovne književnosti. U ovom slučaju verovatno je često reč o uticaju srpskog živopisa na formiranje narodnog predanja. Mnoge priče prikazuju Savu kao čudotvorca i učitelja.

U ovim ulogama javlja se još u žitijima, a kasnije i u narodnim umotvorinama gde uči narod kako se ore, kuje, tka, šije, siri mleko, itd. Kao čudotvorac, Sava se često vezuje za vodu, sneg i led. U nadmetanjima sa sultanima i vezirima svetom Savi kao branitelju hrišćanske vere često polazi za rukom da izbije vodu iz kamena.

Putovanja svetog Save prikazana u žitijima našla su odraz i u predanju. U srpskim narodnim pričama, od svih zanata, svetom Savi je omiljeni bio brodarski. Sveti Sava je ima moć da umiri more i oluje, ali brodove koristi i kako bi potopio grešnike koje je na njih ukrcao. Na mnogim mestima Savino ime se vezuj za izvore vode. Legende o postanku pojedinih jezera takođe se vezuju za njegovo ime.

Pratite sve vesti iz Srbije i sveta na našem Telegram kanalu.

Instalirajte našu iOS ili android aplikaciju – 24sedam Vest koja vredi